2. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[2] เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน ‘‘ทิพฺพนฺติ กามคุเณหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, อตฺตโน วา ปุญฺญานุภาเวน โชตนฺตี’’ติ กตฺวาฯ เตสํ ทโหติ เทวทโหฯ สยํชาโต วา โส โหติ, ตสฺมาปิ ‘‘เทวทโห’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อวิทูเร นิคโม ‘‘เทวทห’’นฺเตฺวว สงฺขํ คโต ยถา ‘‘วรณานครํ, โคธาคาโม’’ติฯ ปจฺฉาภูมิยํ อปรทิสายํ นิวิฏฺฐชนปโท ปจฺฉาภูมํ, ตํ คนฺตุกามา ปจฺฉาภูมคมิกาฯ เต สภาเรติ เต ภิกฺขู เถรสฺส วเสน สภาเร กาตุกามตายฯ ยทิ เถโร เตสํ ภาโร, เถรสฺสปิ เต ภารา เอวาติ ‘‘เต สภาเร กาตุกามตายา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ เถโร เต โอวทิตพฺเพ อนุสาสิตพฺเพ มญฺญตีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ อยํ นิพฺภาโร นาม กญฺจิ ปุคฺคลํ อตฺตโน ภารํ กตฺวา อวตฺตนโตฯ

จตุพฺพิเธนาติ ธาตุโกสลฺลํ อายตนโกสลฺลํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทโกสลฺลํ ฐานาฏฺฐานโกสลฺลนฺติ เอวํ จตุพฺพิเธนฯ

เต มหลฺลกาพาธิกาติทหรปุคฺคเล คณฺหิตฺวาว คจฺฉติฯ เต หิ ทิวสทฺวเยน วูปสนฺตปริสฺสมา เอวฯ หตฺถิวานรติตฺติรปฏิพทฺธํ วตฺถุํ กเถตฺวาฯ ‘‘เอฬกาฬคุมฺเพติ กาฬติณคจฺฉมณฺฑเป’’ติปิ วทนฺติฯ

วิวิธํ นานาภูตํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชเมว เวรชฺชํ, ตตฺถ คตํ, ปรเทสคตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิฯ จิตฺตสุทตฺตาทโยติ จิตฺตคหปติอนาถปิณฺฑิกาทโยฯ วีมํสกาติ ธมฺมวิจารกาฯ กินฺติ กีทิสํฯ ทสฺสนนฺติ สิทฺธนฺตํฯ อาจิกฺขติ กีทิสนฺติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมสฺสาติ ภควตา วุตฺตธมฺมสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ อนุกูลํ อวิรุชฺฌนธมฺมํฯ โส ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปเทสนาวิตฺถาโรติ อาห – ‘‘วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณ’’นฺติฯ ธาเรติ อตฺตโน ผลนฺติ ธมฺโม, การณนฺติ อาห – ‘‘สหธมฺมิโกติ สการโณ’’ติฯ อิมินาปิ ปาฐนฺตเรน วาโท เอว ทีปิโต, น เตน ปกาสิตา กิริยาฯ

ตณฺหาวเสเนว ฉนฺนมฺปิ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ราคาทโย ตณฺหาย เอว อวตฺถาวิเสสาติฯ เตนาห ‘‘ตณฺหา หี’’ติอาทิฯ

วิหนนฺติ กายํ จิตฺตญฺจาติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห – ‘‘อวิฆาโตติ นิทุกฺโข’’ติฯ อุปายาเสติ อุปตาเปตีติ อุปายาโส, อุปตาโปฯ ตปฺปฏิปกฺโข ปน อนุปายาโส นิรูปตาโป ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

เทวทหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[3] ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปเถ’’ติ อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ อาคตตฺตา อาห ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต’’ติฯ มชฺฌิมเทสโต หิ ทกฺขิณทิสาย อวนฺติรฏฺฐํฯ ปวตฺตยิตฺถ เอตฺถ ลทฺธีติ ปวตฺตํ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเน’’ติฯ รุปฺปนสภาโว ธมฺโมติ กตฺวา รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ รูปธาตุมฺหิ อารมฺมณปจฺจยภูเตน ราเคน สหชาเตนปิ อสหชาเตนปิ อุปนิสฺสยภูเตน อปฺปหีนภาเวเนว วินิพทฺธํ ปฏิพทฺธํ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ วุจฺจติ – ‘‘ตสฺมิํ รูปธาตุสญฺญิเต โอเก สรติ ปวตฺตตี’’ติ กตฺวาฯ อวติ เอตฺถ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ โอกํ, ปวตฺติฏฺฐานํฯ เตนาห – ‘‘เคหสารี อาลยสารี’’ติฯ

อุคจฺฉติ วา เอตฺถ เวทนาทีหิ สทฺธิํ สมเวตีติ โอโก, จกฺขุรูปาทิฯ ปจฺจโยติ อารมฺมณาทิวเสน ปจฺจโยฯ ปจฺจโย โหตีติ อนนฺตรสมนนฺตราทินา เจว กมฺมูปนิสฺสยอารมฺมณาทินา จฯ ‘‘วิญฺญาณธาตุ โข, คหปตี’’ติ เอวํ วุตฺเต ‘‘กมฺมวิญฺญาณวิปากวิญฺญาเณสุ กตรํ นุ โข’’ติ สมฺโมโห ภเวยฺยฯ ตสฺส สมฺโมหสฺส วิฆาตตฺถํ อปคมนตฺถํฯ อสมฺภินฺนาวาติ อสํกิณฺณาว เทสนา กตาฯ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตา – ‘‘รูปุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, รูปารมฺมณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 3.53)ฯ ตา วิญฺญาณฏฺฐิติโย ทสฺเสตุมฺปิฯ

ทฬฺหํ อภินิเวสวเสน อารมฺมณํ อุเปนฺตีติ อุปยา, ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ อธิฏฺฐานภูตาติ ปติฏฺฐานภูตาฯ อภินิเวสภูตาติ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสฺส อชฺโฌสาย ปวตฺติยา การณภูตาฯ อนุสยภูตาติ ราคานุสยทิฏฺฐานุสยภูตาฯ อุปริมโกฏิยาติ ปหานสฺส อุปริมโกฏิยา ฯ พุทฺธานญฺเญว หิ เต สวาสนา ปหีนาฯ